Kabul ve Kararlılık Terapisi (ACT)

İnsan doğası karmaşıktır ve insanı sadece tek bir yönü ile açıklamak oldukça güçtür. Doğumdan ölüme kadar olan gelişimsel süreçte sürekli yeni deneyimler elde eder. Bunlardan bazıları hoşa giden sevinç, huzur gibi yaşantılarken diğer bazıları öfke, üzüntü gibi hoşa gitmeyen yaşantıları içerir. Bu yaşantılar doğamızın bir parçasıdır ve aslında var olduğumuzun, yaşadığımızın birer göstergesidir. Mutlu ve anlamlı bir yaşam hoşa giden ve hoşa gitmeyen yaşantılarımızla inşa edilir

Bazen hoşa gitmeyen bu durumlar hayatımız anlamsız hale getiri ve ruh sağlığımızı olumsuz etkiler. Bunun aksine bazı insanlar için ise bu olumsuz yaşantılar yaşamı daha zengin ve anlamlı hale getirir. İş bu noktada sorulması gereken soru peki öyleyse ne oluyor da hoşa gitmeyen yaşantılarımız bazen yaşamı daha anlamsız ve çekilmez hale getiriyor da bazen yaşamı daha mutlu ve anlamlı kılıyor? Son yıllarda bu soruya verilen önemli cevaplardan biri kabul ve kararlılık terapisi (ACT) tarafından psikolojik esneklik ile verilmektedir. Psikolojik esneklik acısıyla tatlısıyla zengin ve anlamlı bir yaşam sürmemize olanak tanır. ACT’in felsefi temelinde ‘işlevsel bağlamsalcılık’ (functional contextualism) olarak adlandırılan düşünce vardır. Buradan hareketle ACT, organizmaya ait herhangi bir davranışsal unsuru ‘iyi’ ya da ‘kötü’ olarak tanımlamaz, davranışın içinde bulunduğu bağlama göre bunların değerlendirilmesi gerektiğini söyler ve davranışın işlevinin ne olduğunu inceler.

ACT, bir davranış terapisi yaklaşımıdır ve insanların düşüncelerine ve duygularına karşı daha iyi bir şekilde yönetim kazanmalarına yardımcı olmayı amaçlar. Bu amaç doğrultusunda, ACT’de insanların mevcut koşulları kabul etmeleri, kişisel değerlerine uygun bir şekilde hareket etmeleri ve düşüncelerine ve duygularına karşı daha fazla tolerans göstermeleri öğretilir.

Bu terapi yaklaşımı insanları, onlar için savaşmak veya suçlu hissetmek yerine düşünce ve duygularını kucaklamaya teşvik eder. ACT, psikolojik esneklik geliştirir ve farkındalık becerilerini kendini kabul etme uygulamasıyla birleştiren bir davranış terapisi biçimidir. Düşüncelerinizi ve duygularınızı daha fazla kabullenmeyi hedeflerken bağlılık önemli bir rol oynar. Psikolojik esneklik, içsel yaşantılarımıza dikkat ve açıklıkla yaklaşarak ânla temas etmek ve değerlerimiz doğrultusunda davranışlar sergilemekte kararlılık göstermek olarak tanımlanır. Yani anlamlı ve dolu dolu bir yaşam için önümüzde engel gibi duran duygu, düşünce, anı ve hislerimizi farkederek; onları değiştirmeye, kontrol altına almaya ya da yoğunluklarını veya sıklıklarını azaltmaya çalışmadan davranışlarımız üzerindeki baskınlıklarını zayıflatmak ve böylece değer verdiğimiz alanlardaki davranışlarımızda sebat edebilmemiz temel amaçtır.

Psikolojik esneklik düzeyinizin yüksek olması hoşunuza giden ya da gitmeyen duygu, düşünce gibi öznel yaşantılara yer açabildiğiniz yani bunu farklı yollarla ifade edebildiğinizi gösterir. Bunun aksi durumu ise psikolojik katılık olarak geçer.  Psikolojik katılık yaşamanız bu öznel yaşantılardan uzaklaşmanız anlamına gelir ve bunları ifade yollarınızda bazı tıkanıklıklar vardır. Şekilde de görüldüğü gibi psikolojik esneklik modeli altı temel süreçten oluşur. Bu altı sürecin isimleri farklı kaynaklarda biraz değişmekle beraber biz şöyle sıralanabilir: (1) an ile esnek temas, (2) bilişsel ayrışma, (3) kabul, (4) bağlamsal benlik, (5) değerler, (4) değer odaklı davranışlarda kararlılık

Yaşantısal Kaçınma olumsuz içsel yaşantılarla kalmak, onlarla temas halinde olmak konusunda isteksiz olmak ve bu içsel yaşantıların ve onları tetikleyen olayların sıklığını, şeklini değiştirmeye çalışmak olarak tanımlanabilir. ACT’in amacı, istenmeyen içsel yaşantılardan kurtulmak değil, kişinin anbean yaşadığı deneyimlerine karşı açık, yargısız ve  esnek bir tutum sergilemesi ve onları değiştirmeye çalışmadan, hayatında onlara yer açmasıdır ki bu Kabul  olarak tanımlanır.

Bilişsel Birleşme kişinin davranışlarının bilişlerden çokça etkilenmesi ve bilişlerin denetimi altında olması olarak tanımlanır. Davranışın ortaya çıktığı bağlama yani çevresel faktörlere ve davranışın sonuçlarına daha az duyarlı hale gelir. Bilişsel Ayrışma ise kişinin düşünceleri, anıları ve inançlarıyla arasına psikolojik bir mesafe koyması olarak tanımlanır. Düşüncelerin içeriğini değil de bağlamını değiştirmeye, kişinin zihninin ürünleri tarafından avlanmasını önlemeye yönelik girişimler bilişsel ayrışma müdahaleleri olarak adlandırılırlar.

Geçmiş ve Geleceğin Baskınlığı  veya  Ân ile Temasın Kaybolması  geçmişin ve geleceğin hikayelerinin kişinin dikkatini işgal etmesi ve kişinin o anda etrafında olup biteni kaçırması, gerektiğinde aktif bir şekilde tepki verememesi olarak tanımlanır. İçsel deneyimlere yönelik esnek ve devam eden farkındalığı ve şimdiki ân ile teması azaltır. Ân ile Esnek Temas ise yaşanılan âna amaçlı yargısız bir tutumla  dikkatini vermek; halihazırda olup biteni fark etmek, tanımlamak; düşünce, duygu, anı ve beden duyumlarının gelip gitmesine  izin vermek; bu deneyimlere açık  bir duruş sergilemektir.

Kavramsal Benliğe Bağlanma  kişinin hissettiklerinden ve deneyimlediklerinin içeriğinden kendini ayıramamasıdır. Kişinin kendisiyle ilgili hikayeleri vardır ve bunlarla birleşme halindedir. Düşünceler mantıklı ya da mantıksız, duygular iyi ya da kötü olarak etiketlenir, sınıflandırılır ve kişi davranışlarını bu etiketlere göre yönlendirdiğinde davranış repertuarını daraltır. Bağlamsal Benlik Algısı ise yaş, fiziksel özellikler değişse de değişmeyen, doğumumuzdan ölümümüze kadar aynı kalan kendimize dair benlik farkındalığımızdır.

Değerlerle Varolan Bağın Zayıflığı ve Kural Güdümlülük kişinin hayatına anlam katan ve yön veren ilkeler ve alanlarla temas etmemesi veya bunları davranışlarını sergilerken ihmal etmesidir. Kişinin çok kıymet verdiği, anlamlı, dolu dolu bir yaşam için hayatında olmasını istediği prensiplere, seçimlere  Değer adı verilir. Bunlar bize rehberlik eden ve motivasyon oluşturan yaşam tercihleridir. Hedeflerin aksine değerler sonlu değildirler, belli bir istikamette sürekli hareket halinde olmayı teşvik ederler.

Kaçma, Kaçınma ve Dürtüsel Davranışlar  zorlukla karşılaştığımızda sıkıntıya saplanmamıza yol açan; istediğimiz, değer verdiğimiz yolda önümüzü tıkayan, bizi anlamlı bir hayat yaşamaktan alıkoyan davranışlardır. Değerler Odaklı Davranışlarda Kararlılık  ise, değerler tarafından yönlendirilen ve hayatımıza anlam katan etkili yöntemlerdir. ACT terapisinin amacı, diğer beş alandaki becerilerin geliştirilerek değer odaklı davranışların yerleşmesini sağlamaktır.

Bu terapi yaklaşımı hakkında ayrıntılı bilgi için aşağıdaki kaynaklara göz atabilirsiniz:

Association for Contextual Behavioral Science. https://contextualscience.org/about_act
Bağlamsal Bilimler ve Psikoterapiler Derneği. https://www.baglamsalbilimler.org/kabul-ve-kararlilik-terapisi-act/
Harris, R. (2018). ACT’i kolay öğrenmek (Çev). Litera Yayıncılık
Tanhan, A. (2019). Acceptance and commitment therapy with ecological systems theory: Addressing Muslim mental health issues and wellbeing. Journal of Positive Psychology and Wellbeing, 3(2), 197-219.

Bu kaynaklar, ACT yaklaşımını ayrıntılı bir şekilde açıklamaktadır.