“Bir mum, diğer mumu tutuşturmakla ışığından hiçbir şey kaybetmez.” Mevlana
Her çağda yardım etme davranışları övülmüş ve değer görmüştür. Elazığ depremi sonrasında okul harçlıklarıyla yardım eden çocuk, Güney Kore’de fiziksel ve cinsel saldırıya uğrayan kadına yardım eden diğer bir genç kadın veya birinin derdini dinlemek. Benzeri birçok örnekte olduğu gibi başkalarına fayda sağlayan davranışlar az ya da çok her insanda görülebilir. Prososyal davranışlara örnek olarak açıklanan bu davranışlar, son yıllarda psikoloji biliminin de ilgi odağı haline gelmiştir. Prososyal davranış başkalarına fayda sağlayan eylemlerin tümünü içine alır. Diğer bir ifadeyle yardım etme davranışı kişinin bilinçli göstermiş olduğu eylemler bütünüdür.
Yardım etme davranışı kişiyi mutlu eder mi?
Nobel Barış Ödülü Sahibi Prof. Muhammad Yunus’un, “Para kazanmak bir mutluluktur, diğer insanları mutlu etmek ise süper mutluluktur” sözü oldukça manidardır. Diğer insanlara yardım etmek sadece onlar için değil aynı zamanda yardım eden kişi içinde önemli bir mutluluk kaynağıdır. Küçük veya büyük olsun başkaları için bir şeyler yapmak hem kendi mutluluğumuz hem de çevremizdeki insanların mutluluğu için önemli bir kaynaktır. Araştırmalar yardım etme davranışının kişi daha mutlu ve sağlıklı kıldığını göstermektedir. Başkalarına yardım etme, kişinin kendini daha yeterli görmesine yardımcı olur, anlam duygusunu destekler, stresi azaltır ve yaşamdan daha fazla doyum almasına yardım eder. Maddi veya manevi bir beklenti olmadan diğer insanlara yardım etmek, daha mutlu birey ve toplum anlamına da gelir.
Yardım etmek sadece maddiyat ile ilişki bir eylem değildir. Örneğin paranızın olması veya olmaması yardım etme eylemlerinizin belirleyicisi değildir. Sabahleyin evinizden çıkarken komşunuza verdiğiniz selam ve gülümseme, arkadaşınıza karşı nazik bir davranış gibi gündelik yaşamın içinde olan eylemlerle de prososyal davranışlar gösterebiliriz. Ayrıca yardım etme davranışı, sadece belli bir yaşa özgü değildir. Okul öncesi dönemde empati kuran öğrencilerin daha mutlu hissetmesi, lise öğrencilerinde yardım faaliyetlerine katılan ergenlerin olumlu duygular yaşaması ve bu duyguların onların gönüllülük faaliyetlerini arttırması veya iş yerinde mutlu olan insanların diğer insanlara daha fazla yardım etme davranışında bulunması örnekleri çoğaltılabilir.
Örneğin bir çalışmada, başkalarına harcamaları veya hayır kurumlarına bağışta bulunmaları için 5 veya 20 dolar verilen katılımcıların, kendilerine harcamaları için aynı miktarda verilenlere göre daha fazla mutlu hissettikleri bulunmuştur. İlginç olan şey ise para miktarının mutluluk düzeyini etkilememesidir. Ayrıca yardım etme davranışının uzun yaşam ile ilişkili olabileceği de belirtilen diğer bir noktadır. Yardım etme, kişinin sosyal ilişkilerini olumlu etkiler ve daha doyum sağlayıcı ilişkiler gelirtirmesine katkı sağlar.
Peki her zaman yardım etme davranışı kişiyi mutlu eder mi?
Cevabı oldukça güç bir soru. Yardım etmek, artan mutluluk ve sağlık ile ilişkilidir, ancak bunun yükünü hissetmek, örneğin uzun süreli bakıcılık durumunda olduğu gibi zararlı olabilir.
Ayrıca insanlar çoğu zaman muhtaç olsa da yardım verilmeyebilir. Çünkü yardım edip etmeme kararı göründüğü kadar basit ve kolay değildir. Bu karar alınırken yardım edebilecek kişiler tarafından birçok faktörün dikkate alınması gerekir. Örneğin 2010’da Hugo Alfredo Tale-Yax, bir erkek ve kadın arasındaki tartışmaya müdahale etmeye çalışırken bıçaklandı. Sokakta can çekişirken, sadece bir adam durumunu kontrol etti, ancak diğerleri sadece olay yerine baktı ve yollarına devam etti. Hatta yoldan geçen bir kişi cep telefonuyla fotoğraf çekmek için durmuştu.
Yardım etme davranışı basit bir eylem değildir. İnsanların diğer insanların davranışlarını gözlemlediği, kar-zarar analizi yaptığı ve sorumluluk alma/almama gibi faktörlerin önemli rol oynadığı bir süreçtir. İhtiyaç duyulan yardım zaman, para, kaynaklar veya risk açısından nispeten düşük maliyetliyse, yardımın verilmesi daha olasıdır. Bir sınıf arkadaşına kalem ödünç vermek kolaydır; Arkadaşınıza zorbalık yapan biriyle yüzleşmek tamamen farklı bir konudur. Hugo Alfredo Tale-Yax’ın talihsiz vakasının gösterdiği gibi, müdahale etmek yardım eden kişinin hayatına mal olabilir.
Yaptığımız ankette katılımcıların büyük bir çoğunluğu (%63), yardım etmenin her zaman kişiye iyi hissettirmeyeceği fikrinde. Nedeni kokusunda bana gelen yorumlardan elde ettiğim temalar, genellikle kişilerin daha önceki olumsuz deneyimleri, yardım etmenin karşı tarafın sorunların üstesinden gelme yeterliliğini olumsuz etkileyeceği, kişinin yardım etme amacı, yardım etmenin fayda-zararları ve yardım eden kişide üstünlük duygusuna neden olabileceğiyle ilişkiliydi. Özellikle önceki deneyimlerin etkisi birçok dönütte yer aldı. Daha önce yardım davranışına bağlı olarak incinen ve zarar gören kişilerin daha az yardım eyleminde bulundukları söylenebilir.
Görme engellilerle birkaç yıl bir arada bulunma şansı yakaladım ve o süreçte edindiğim en önemli şeylerden biri kendileri “bana yardım eder misin” demediği sürece onlara yardım etmemekti. Örneğin beraber birçok defa İzmir’de otobüse binmemize rağmen yardım istemeden binmeyi tercih ederlerdi. Bu yaşamda var olma çabasıydı. Bu ve benzeri durumlarda yardım etme sizde olumlu duygular uyandırsa da yardım edilende olumsuz hisler yaratabilir. Kültürümüzde yardım etmek fedakarlık kavramı ile eş değer tutulmaktadır. Ayrıca minnettarlık kavramının bir yardım eylemine bağlı olduğu gibi bazı düşüncelerde yardım davranışının sonuçları üzerinde etkili olabilmektedir. Gördüğünüz gibi daha üzerinde konuşacağımız birçok durum söz konusu. Yeni bir yazıda bu konuyu konuşmak yararlı olacak sanırım.
Ayrıca zihnimizdeki “yarıdm etmeye” nasıl bir anlam yüklediğimizde önemlidir. Bazen fedakarca yapılan davranışlar yardım etme ile ilişkisi olmadan bize çevremize zarar verebilir. Sonuç olarak yardım etme davranışları, artan mutluluk ve sağlık ile ilişkilidir, ancak bu davranışların zamana, duruma ve yere göre farklılık göstereceğinin farkında olmak yararlı olacaktır.
Öyleyse bu hafta bunları dikkate alarak yeniden yardım etme davranışları sergilemeye nedesiniz? Göstereceğiniz ufakta olsa yardım etme davranışları sizce nasıl hissettirecek? Paylaşımlarınızı bekliyorum.
Bir sonraki bilişsel-davranışçı terapi penceresinden depresyonu konuşacağımız yazıda görüşmek üzere.
Yararlanılan Kaynaklar
Dunn, E.W., Aknin,L.B. & Norton,M.I. (2008) Spending money on others promotes happiness. Science, 319, 1687 – 1688.
Aknin, LB., Barrington-Leigh, C., Dunn, E.W.,Helliwell, J.F., Biswas-Diener, R., Kemeze,I., Nyende, P., Ashton- Janes, C.E. & Norton, M.I. (2010) Prosocial Spending and Well-Being: Cross-Cultural Evidence for a Psychological Universal. NBER Working Paper No. 16415
Do Thıngs For Others. https://www.actionforhappiness.org/10-keys-to-happier-living/do-things-for-others/details
Poepsel, D. L. & Schroeder, D. A. (2022). Helping and prosocial behavior. In R. Biswas-Diener & E. Diener (Eds), Noba textbook series: Psychology. Champaign, IL: DEF publishers. Retrieved from http://noba.to/tbuw7afg
